Cách mạng Tháng Tám thành công do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan khác nhau. Nhưng nguyên nhân cơ bản, chủ yếu, quyết định nhất là: Sự lãnh đạo đạo đúng đắn và tài tình của Đảng ta. Vai trò lãnh đạo của Đảng được thể hiện tập trung ở những nội dung chủ yếu sau:
Một là, chuẩn bị về đường lối.Sự chuẩn bị về đường lối của Đảng thể hiện rõ ở Cương lĩnh đầu tiên của Đảng và được bổ sung, phát triển trong các giai đoạn: 1930 – 1931, 1932 -1935, 1936 – 1939 và đặc biệt là giai đoạn 1939 – 1945.
Thông qua Cương lĩnh đầu tiên của Đảng và Đại hội lần thứ nhất, các Hội nghị sau đó, đường lối cách mạng giải phóng dân tộc đã được Đảng ta xác định, với những nội dung chủ yếu về: Mục tiêu cách mạng; lãnh đạo cách mạng; lực lượng cách mạng; phương pháp cách mạng; nhiệm vụ cách mạng và đoàn kết quốc tế. Đường lối cách mạng giải phóng dân tộc là yếu tố rất quan trọng, góp phần quyết định thắng lợi Cách mạng Tháng Tám năm 1945.
Hai là, chuẩn bị về lực lượng.
Thứ nhất, chuẩn bị lực lượng chính trị. Sự chuẩn bị lực lượng chính trị của Đảng được thể hiện rõ qua ba cao trào cách mạng: 1930 – 1931, 1936 – 1939 và đặc biệt là cao trào 1939 – 1945. Thông qua các cao trào cách mạng này, quần chúng nhân dân đã được tôi luyện ý chí và phương pháp đấu tranh. Để từ đó, chúng ta có được một đội quân chính trị hùng hậu trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945.
Thứ hai, chuẩn bị lực lượng vũ trang. Sự chuẩn bị lực lượng vũ trang của Đảng được thể hiện tập trung ở giai đoạn 1939 – 1945. Trong giai đoạn này, các đội du kích Cao Băng, Bắc Sơn, …đã được thành lập. Tiếp đó, lần lượt: Cứu quốc quân – Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân(22.12.1944) - Việt Nam giải phóng quân (5.1945) và Công an nhân dân (19.8.1945) được thành lập. Lực lượng vũ trang là nòng cốt cho khởi nghĩa giành chính quyền Tháng Tám năm 1945.
Ba là, chuẩn bị về căn cứ địa. Sự chuẩn bị về căn cứ địa cách mạng của Đảng thể hiện tập trung trong giai đoạn 1939 – 1945. Trong giai đoạn này, dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng và lãnh tụ Hồ Chí Minh các căn cứ cách mạng: Cao Bằng, Bắc Kạn; Bắc Sơn, Võ Nhai…Đặc biệt là: Căn cứ, chiến khu Việt Bắc: Cao - Bắc - Lạng, Hà - Tuyên – Thái đã được hình thành. Căn cứ địa cách mạng có vai trò rất quan trọng trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945.
Bốn là, nghệ thuật dự báo và chớp thời cơ.
Nghệ thuật dự báo thời cơ của Đảng ta và lãnh tụ Hồ Chí Minh được thể hiện rõ qua ba Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 6, 7, đặc biệt là lần thứ 8. Qua các Hội nghị này, Đảng và Bác đã dự báo rất tài tình rằng: “Nếu cuộc chiến tranh đế quốc lần trước … đã đẻ ra Liên Xô - một nước xã hội chủ nghĩa…thì cuộc chiến tranh lần này sẽ đẻ ra nhiều nước xã hội chủ nghĩa, sẽ do đó mà cách mạng nhiều nước thành công”. Nghĩa là, CTTG II kết thúc khi Liên Xô và lực lượng dân chủ đánh tan Chử nghĩa Phátxít thì sẽ tạo cơ hội cho nhiều nước tiến hành cách mạng XHCN và cách mạng giải phóng dân tộc thành công.Lưu ý rằng: Dự báo này của Đảng ta và lãnh tụ Hồ Chí Minh từ tháng 5.1941, trong khi tháng 6.1941 Liên Xô mới tham gia Chiến tranh thế giới II.
Tiếp đó, tháng 10/1944, lãnh tụHồ Chí Minh khẳng định:“Phe xâm lược gần đến ngày bị tiêu diệt. Các Đồng minh quốc sắp tranh được sự thắng lợi cuối cùng. Cơ hội cho dân tộc ta giải phóng chỉ ở trong một năm hoặc năm rưỡi nữa. Thời gian rất gấp. Ta phải làm nhanh!”. Và trongChỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”(12/3/1945), Đảng ta đã dự báo hai khả năng làm xuất hiện thời cơ: “1. Quân Đồng minh vào Đông Dương đánh Nhật; 2. Nhật đầu hàng Đồng minh”.
Nghệ thuật chớp thời cơ của Đảng ta và lãnh tụ Hồ Chí Minh, được thể hiện rất rõ vào Tháng Tám năm 1945, khi thời cơ đến. Theo PGS. TS Phạm Xanh “…Trong Cách mạng Tháng Tám, thời cơ tồn tại một cách khách quan trong vòng hai mươi hôm, bắt đầu từ khi Nhật hoàng tuyên bố đầu hàng (ngày 15/8) và kết thúc khi quân Đồng minh vào tước khí giới quân Nhật trên đất nước ta theo Hiệp định Pô-xđam (ngày 5/9)...Nếu phát động tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên toàn quốc trước ngày 15/8 và sau ngày 5/9 đều không có khả năng thành công, bởi trước ngày 15/8, quân Nhật còn mạnh và sau ngày 5/9, trên đất nước có nhiều kẻ thù. Chỉ có thể giành chính quyền thắng lợi trong ngưỡng thời gian khắc nghiệt đó”.
Thực tế lịch sử cho thấy Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chớp đúng thời cơ quý báu này:“Đúng giữa trưa ngày 15/8/1945, Nhật hoàng tuyên bố đầu hàng các lực lượng Đồng minh trên sóng phát thanh của Nhật Bản. Như vậy, thời cơ xuất hiện như khả năng thứ hai mà Đảng ta đã dự báo.…Lập tức, Trung ương Đảng và Tổng bộ Việt Minh thành lập Ủy ban khởi nghĩa toàn quốc. Ủy ban khởi nghĩa toàn quốc ra quân lệnh số 1, ... Tiếp đó, Hội nghị Đảng toàn quốc và Quốc dân Đại hội nhóm họp tại Tân Trào quyết định phát động cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên cả nước” (PGS. TS Phạm Xanh).
Sau khi có chủ trương, Cách mạng Tháng Tám đã diễn ra trong khoảng thời gian rất ngắn: 19.8 – Giải phóng Hà Nội, 23.8 – Giải phóng Huế, 25.8 – Giải phóng Sài Gòn. Và ngày 2.9 (14h), trên quảng trường Ba Đình uy nghiêm đã diễn ra giờ phút linh thiêng của lịch sử dân tộc. Chủ tịch Hồ chí Minh, đại diện cho Chính phủ lâm thời và cũng là đại diện cho hơn hai 20 triệu đồng bào ta và hàng trăm triệu đồng bào nô lệ trên thế giới hùng hồn tuyên bố với dân tộc ta và cả thế giới biết rằng: Dân tộc Việt Nam đã được hoàn toàn độc lập. Sự kiện trọng đại này cũng là dấu mốc lịch sử ghi nhận thắng lợi vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám.
Tóm lại: Điểm lại lịch sử, chính lịch sử chứ không phải ai khác đã chứng minh rằng : Cách mạng Tháng tám thành công là kết quả tổng hợp của 15 chuẩn bị công phu và tài tình của Đảng ta, là nghệ thuật dự báo và chớp thời cơ của Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Sự chuẩn bị của Đảng ta và Hồ Chủ tịch đã huy động được sức mạnh to lớn của hơn hai mươi triệu đồng bào đứng dậy theo tinh thần : “Đem sức ta mà giải phóng cho ta”.
Cách mạng Tháng Tám thành công đã mở ra bước ngoặt trọng đại trong lịch sử dân tộc ta nói riêng và lịch sử phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc ở các nước thuộc điạ và phụ thuộc trên thế giới nói chung.
Cách mạng Tháng Tám đã để lại cho chúng ta rất nhiều bài học kinh nghiệm quý. Đặc biệt là bài học về nghệ thuật dự báo và chớp thời cơ. Ngày nay, trong xu thế toàn cầu hóa và quốc tế hóa; sự phát triển như vũ bão của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ; sự phát triển của nền kinh tế tri thức…đã và đang mở ra cho nhân loại nói chung và dân tộc ta nói riêng biết bao thời cơ và vận hội mới. Do đó, tiếp tục vận dụng sáng tạo bài học dự báo và chớp thời cơ là hết sức cần thiết và cấp thiết.
Từ những phân tích, luận giải ở trên cho thấy, Cách mạngnTháng Tám năm 1945 đã chứng minh một chân lý: Sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng là nhân tố hàng đầu quyết định thắng lợi của cách mạng Việt Nam. /.